Các nước trên thế giới, khi nói về nông nghiệp Việt Nam đều đặt trọng tâm vào vùng châu thổ hạ lưu cuối cùng của lưu vực sông Mekong này.
I.
Với một nền nông nghiệp mạnh nhất và ổn định nhất Việt Nam về diện tích, năng suất và sản lượng, vùng ĐBSCL qua nhiều thập kỷ đã chứng minh, như một mặc định chắc chắn, vai trò đóng góp cho lương thực và thực phẩm cho khoảng 2/3 dân số cả nước với hơn 55% sản lượng lúa, xuất khẩu từ 90 – 95% lượng gạo ra thế giới, 65 – 70% lượng trái cây và rau màu các loại, 75% sản lượng nuôi trồng thuỷ sản.
Các nước trên thế giới, khi nói về nông nghiệp Việt Nam, từ sản xuất, kỹ thuật canh tác, sinh thái nông nghiệp đến kinh tế, chính sách và cả văn minh, văn hoá đều đặt trọng tâm vào vùng châu thổ hạ lưu cuối cùng của lưu vực sông Mekong này.
Không thể có một vùng đồng bằng nào trên thế giới có thể sánh năng suất sinh học có giá trị cao hơn vùng ĐBSCL, nơi chỉ trong vòng 100 ngày, có thể tạo ra một khối lượng hơn 7 triệu tấn lương thực các loại với một giá thành sản xuất tương đối thấp, chủ yếu là sức lao động tại chỗ và nguồn tài nguyên đất – nước – thời tiết thuận lợi.
Tuy nhiên, nếu dựa vào các con số thống kê nhiều năm, phải khách quan nhìn nhận rằng, thế mạnh sản xuất nông nghiệp không đủ làm người nông dân giàu hơn, thậm chí họ đang nghèo dần khi khí hậu trở nên bất thường, nguồn nước bị hạn chế, đất đai đang giảm độ phì nhiêu và bắt đầu có những bộc lộ bất cập từ các công trình can thiệp quá nhiều vào các hệ sinh thái tự nhiên.
Hiện nay sự cạnh tranh, thách thức trong nền kinh tế thị trường ngày một gay gắt. Lao động giá rẻ và thói quen bán thật nhiều nông sản thô với giá thấp không còn là một lợi thế. Chính sách đổi mới trong thúc đẩy nông nghiệp, cải thiện nông thôn và cho sinh kế nông dân, dù có thay đổi, nhưng đang đi quá chậm, đôi khi là hình thức, so với thực tiễn xã hội.
Hệ quả là tình trạng người nông dân đang bỏ dần đồng ruộng, rủ nhau lên thành phố và các khu công nghiệp ngày một đông, tạo nên một làn sóng di dân, dẫn đến tình trạng thiếu hụt nguồn lao động trẻ ở nông thôn, thiếu tri thức và thiếu vốn đầu tư.
Năm 2013, trong báo cáo kế hoạch Đồng bằng Cửu Long (Mekong Delta Plan – MDP) do nhóm chuyên gia của Chính phủ Hà Lan lập, khái niêm doanh nông (agri-bussiness) bắt đầu được giới thiệu và đề xuất cho vùng ĐBSCL như một định hướng mới, nhưng vẫn chưa là một chính sách thực sự của Chính phủ Việt Nam.
Năm 2016, Chính phủ Quyết định 593/QĐ-TTg về Quy chế thí điểm về Liên kết phát triển kinh tế – xã hội vùng ĐBSCL và qua năm 2017 Quốc hội có ban hành Luật Quy hoạch làm cơ sở cho các quy hoạch không gian và định hướng cho các chương trình đầu tư phát triển.
Cuối năm 2017, Chính phủ đã xem xét những vấn đề nông nghiệp và nông thôn vùng ĐBSCL từ những báo cáo chuyên gia, nên đã cho ra một quyết sách quan trọng là Nghị quyết 120/NQ-CP về việc phát triển bền vững ĐBSCL thích ứng với BĐKH như một chiến lược mang tính chính sách giúp ĐBSCL định vị lại quá trình phát triển. Tái cấu trúc và kích hoạt các hoạt động chuyển đổi từ sản xuất thuần nông, chỉ nhắm mục tiêu tạo ra nhiều nông sản, sang nền kinh tế nông nghiệp với mục tiêu tăng giá trị nông sản qua chuỗi chế biến, cung ứng, logistics.
Mặc dù Nghi quyết 120/NQ-CP ban hành cuối năm 2017 nhưng đã gần 4 năm qua, việc chuyển đổi qua nền kinh tế nông nghiệp vẫn chưa có những chuyển biến đáng kể vì còn nhiều rào cản và phải cần những hỗ trợ cần thiết và thời gian cho các chuyển đổi.
II.
Thực tế, người nông dân đây đó ở vùng châu thổ cũng đã tự chuyển đổi sang những hình thái sản xuất nông nghiệp theo hướng làm tăng giá trị nông sản (agricultural products value chains) qua từng khâu cung ứng ra thị trường.
Đối với những gia đình trung nông, đã có truyền thống tự chế biến các hàng nông sản, thuỷ sản của mình như làm bún, bánh tráng, bột các loại lương thực có hạt như gạo, đậu, muối dưa các loại rau cải, phơi sấy củ trái, làm mắm cá, tép… họ tự đóng gói, bỏ mối hoặc trực tiếp bán ngoài chợ thì thu nhập cũng ổn định và có tích lũy. Với cả hàng nông sản có khối lượng lớn hơn như gạo, trái cây, cá da trơn, tôm nước lợ, mặn thì hình thức tập hợp dạng hợp tác xã mua bán và chế biến cũng đem lại lợi ích cho người nông dân.
